Η φετινή Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, έχει σαν θέμα της την «Ψυχική Υγεία και Ευεξία». Η ευεξία, αποτελεί μια δυναμική κατάσταση, κατά την οποία το άτομο δρα προς την επίτευξη του στόχου της υγείας, τόσο σωματικής όσο και ψυχικής.
Τα τελευταία δύο χρόνια, πέραν της πρωτοφανούς κρίσης της υγείας του ανθρώπου εγκαθιδρύεται και μια νέα πρόκληση: η αλόγιστη ψηφιακή χρήση και ο εθισμός στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media). Η τεχνολογία είναι ένα εργαλείο στα χέρια του ανθρώπου, για να τον βοηθήσει να προάγει τον πολιτισμό του, να διευκολύνει την καθημερινότητά του. Ένα μέσο για να επιτύχει τους στόχους του. Πάντα όμως υπάρχει μια αρνητική πλευρά στα πράγματα. Η πλευρά όπου η ψηφιακή τεχνολογία υποβαθμίζει την ποιότητα ζωής μας σε καθημερινό επίπεδο. Η κατάχρηση του διαδικτύου προκαλεί, μεταξύ άλλων, γνωστική εξασθένηση, όπως μειωμένη προσοχή και μειωμένο εύρος μνήμης, ενώ ενδέχεται ακόμη και να επιταχύνει την πρώιμη άνοια.
Αναλυτικότερα η κατάχρηση της τεχνολογίας και των κοινωνικών μέσων μπορεί επηρεάσει με ποικίλους τρόπους τον άνθρωπο:
1. Κατάθλιψη
Όταν τα άτομα περνούν υπερβολικό χρόνο στις ψηφιακές συσκευές τους, παράλληλα με κακή στάση σώματος κατά την χρήση, εμφανίζεται μια αισθητηριακή διάσπαση όπου το πίσω μέρος του εγκεφάλου είναι υπερδραστήριο ενώ το μπροστινό λιγότερο ενεργό. Πιο αναλυτικά ο ινιακός λοβός, στο πίσω μέρος του εγκεφάλου, είναι υπερδραστήριος καθώς επεξεργάζεται οπτικά ερεθίσματα -από βιντεοπαιχνίδι, κοινωνικά μέσα, τηλεοπτικό πρόγραμμα, κ.α.- ενώ οι μετωπιαίοι και βρεγματικοί λοβοί που βρίσκονται στο μπροστινό και κεντρικό τμήμα του εγκεφάλου είναι λιγότερο ενεργοί. Αυτές οι περιοχές του εγκεφάλου όμως είναι υπεύθυνες για την ανώτερη σκέψη, καλή συμπεριφορά όπως τα κίνητρα, ο καθορισμός στόχων, η μνήμη και οι κοινωνικά κατάλληλες συμπεριφορές. Η απουσία κινήτρων και η έλλειψη στόχων είναι ικανά στοιχεία για να οδηγήσουν σε καταθλιπτικές συμπεριφορές, αλλά και απάθεια.
Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Αρκάνσας βασιζόμενοι σε έρευνα που διεξήχθη, προειδοποιούν ότι η πιο ευάλωτη, σε αυτή την περίπτωση, ηλικιακή ομάδα για την εμφάνιση καταθλίψεων είναι οι νέοι. Οι νέοι που περνούν περισσότερα από 300 λεπτά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ανά ημέρα έχουν 2,8 φορές περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν κάποιου είδους κατάθλιψη εντός έξι μηνών.
Τέλος, νέα έρευνα που διεξήχθη από το Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια, δείχνει ότι η χρήση λιγότερου χρόνου στα κοινωνικά δίκτυα, οδηγεί σε σημαντική μείωση τόσο της κατάθλιψης όσο και της μοναξιάς.
2. Διαταραχές Ύπνου
Πολλοί συνηθίζουμε – λίγο πριν πέσουμε για ύπνο – να τσεκάρουμε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η χρήση smartphone, tablet ή φορητού υπολογιστή πριν από τον ύπνο, μπορεί να εμποδίσει τον ύπνο. Αυτό, όπως έχει διαπιστωθεί, συμβαίνει διότι συγκεκριμένα μήκη κύματος φωτός, μπορούν να καταστείλουν την μελατονίνη, την ορμόνη που προκαλεί τον ύπνο στον εγκέφαλο.
3. Κακή στάση σώματος
Οι πολλές ώρες μπροστά από μια οθόνη, η έλλειψη άσκησης και η κακή εμβιομηχανική του σώματος, συμβάλλουν στην αλλαγή της ευθυγράμμισης του σκελετού, με αποτέλεσμα την εδραίωση της κακής στάσης, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε άλλες καταστάσεις όπως έλλειψη εστίασης, οπτικές διαταραχές, κατάθλιψη, κακή ισορροπία, προστατευτικό μυϊκό σπασμό κ.α.
4. Δυσκολία Συγκέντρωσης
Η χρήση των έξυπνων κινητών τηλεφώνων (smartphones) διεγείρει την αριστερή πλευρά του εγκεφάλου, ενώ η δεξιά πλευρά, η οποία συνδέεται με τη συγκέντρωση, παραμένει αναξιοποίητη και σε ακραίες περιπτώσεις εκφυλίζεται.
Ακόμα, πολλές φορές, πιάνουμε τον εαυτό μας να μιλάει στο τηλέφωνο ενώ ταυτόχρονα στέλνουμε μήνυμα ή μιλάμε face to face με κάποιον και ταυτόχρονα κάνουμε scroll στα social media. Αυτό το ψηφιακό multitask, δηλαδή οι ταυτόχρονες ψηφιακές δραστηριότητες επηρεάζουν με ποικίλους τρόπους την συγκέντρωση και προσοχή του ατόμου. Έχουν προταθεί τρεις πιθανές θεωρίες για να εξηγηθούν οι επιπτώσεις των ταυτόχρονων ψηφιακών δραστηριοτήτων στην προσοχή: 1) Η εξοικείωση σε υψηλά επίπεδα διέγερσης, 2) Η αυξανόμενη ευαισθησία σε άσχετες πληροφορίες και 3) Η επιδείνωση των διαδικασιών ελέγχου της προσοχής.
5. Αυτοεικόνα
Η επιστημονική έρευνα των Choukas-Bradley et al., 2021, αλλά και η καθημερινή εμπειρία υποστηρίζει ότι η ευρεία υιοθέτηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μεταξύ των σημερινών εφήβων, έχει αλλάξει ριζικά τους τρόπους με τους οποίους αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Οι επιδράσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην εικόνα του σώματος μπορεί να αυξηθούν κατά την εφηβεία, ένα αναπτυξιακό στάδιο κατά το οποίο τα άτομα συχνά δίνουν προτεραιότητα στη φυσική τους ελκυστικότητα, έναντι των άλλων τομέων αυτοεκτίμησης. Τα άτομα μοιράζονται ταυτόχρονα εικόνες του εαυτού τους στο πιο ελκυστικό τους, ενώ βιώνουν ανησυχία για το πώς η εμφάνισή τους θα γίνει αντιληπτή από τους άλλους.
6. Μνήμη
Είναι γεγονός ότι βασιζόμαστε στα έξυπνα κινητά για να θυμηθούμε ακόμη και την παραμικρή πληροφορία. Οι χρήστες είναι πιο πιθανό να θυμούνται πού να βρουν ένα γεγονός, αντί να θυμούνται το ίδιο το γεγονός, λόγω αυτής της δυνατότητας που μας έχουν δώσει οι μηχανές αναζήτησης. Επιπλέον, η διαρκής έκθεση σε πληθώρα πληροφοριών μπορεί να επηρεάσει την βραχυπρόθεσμη μνήμη (working memory). Η βραχυπρόθεσμη μνήμη μας έχει όριο στο τι μπορεί να αποθηκεύσει, με αποτέλεσμα όταν διαρκώς βομβαρδίζουμε τον εαυτό μας με ερεθίσματα, πληροφορίες από τα social media, η δυνατότητα για να επεξεργαζόμαστε αποδοτικά τις πληροφορίες και να αποθηκεύουμε ή όχι κάτι, αρχίζει και φθίνει.
Η κακή χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας οδηγεί σε προβλήματα όσον αφορά την υγεία μας, την ψυχολογία μας, την παραγωγικότητά μας και την ευεξία μας. Με τον όρο ψηφιακή ευεξία εννοούμε, μεταξύ άλλων την δυνατότητα που έχει ο χρήστης της τεχνολογίας να διατηρεί ένα μέτρο στην χρήση της και να χρησιμοποιεί τις ηλεκτρονικές του συσκευές ως εργαλεία για την επίτευξη των στόχων του.
Στο σύστημα λοιπόν, των συνηθειών που καθημερινά τηρούμε για να πετύχουμε την ευεξία και εν τέλει την υγιή κατάσταση του οργανισμού μας, προστίθεται ακόμα μία μεταβλητή: η ψηφιακή ευεξία (digital wellness).
Τι μπορούμε να κάνουμε;
1. Εφαρμογές: Υπάρχουν εφαρμογές στα smartphone οι οποίες σχεδιάστηκαν για να αναστρέψουν αυτή την κατάσταση. Πρόκειται για εφαρμογές οι οποίες βοηθούν στην καταμέτρηση του χρόνου που ξοδεύεται στο κινητό, σε ποιες εφαρμογές ξοδεύεται, ακόμα και πότε εμφανίζονται οι ειδοποιήσεις. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να γνωρίζουμε σε αναλυτικό βαθμό τη χρήση που κάνουμε και να επιλέξουμε αν θέλουμε να περιορίσουμε αυτήν την χρήση για κάποιες εφαρμογές. Μπορούμε επίσης, να ορίσουμε τον χρόνο που τελειώνει “η ψηφιακή ημέρα” δηλαδή το πότε απενεργοποιούνται οι ειδοποιήσεις των εφαρμογών. Επιπρόσθετα η οθόνη του κινητού μπαίνει σε grayscale (λειτουργία χαμηλής σκάλας φωτισμού) κάνοντας τα χρώματα λιγότερο κουραστικά.
2. Όρια στα social media
Το ατελείωτο scrolling αλλά και το doomscrollinhg (είναι η τάση να συνεχίζεις να σερφάρεις ή να περιηγείσαι σε κακές ειδήσεις, ακόμη και αν αυτές οι ειδήσεις είναι δυσάρεστες, απογοητευτικές ή καταθλιπτικές) ευνοούν την ανάπτυξη αισθημάτων άγχους και κατάθλιψης, ειδικά αν το δεύτερο υπερισχύει. Μελέτες έχουν δείξει ότι μόλις ξεπεράσουμε ένα κατώφλι ωρών κατανάλωσης κοινωνικών μέσων, διατρέχουμε μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης και επιδείνωσης των καταθλιπτικών συμπτωμάτων αλλά και του άγχους. Για αυτό μπορούμε να εισάγουμε στην καθημερινότητα μας κάποιο χρονικό όριο, το οποίο δεν θα πρέπει να υπερβούμε στη χρήση των social media και να αντικαταστήσουμε το χρόνο που θα ξοδεύαμε online με κάποια ασχολία, η οποία μπορεί να βοηθήσει, βελτιώνοντας τόσο τη διάθεση όσο και την εγκεφαλική λειτουργία. (γυμναστική, εκμάθηση μουσικού οργάνου ή ξένης γλώσσας κ.α.).
3. Διαμόρφωση του χώρου μας
Η δημιουργία χώρων, μέσα στο ίδιο στο σπίτι, «ελεύθερων» από την ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να έχει οφέλη, όπως: ενδεικτικά καλύτερη συγκέντρωση, βελτίωση της διάθεσης αλλά και μείωση του άγχους.
4. Φροντίζοντας το σώμα μας
Για να αποφύγουμε τις συνέπειες της κακής στάσης του σώματός μας, αποτέλεσμα της πολύωρης , κάποια απλά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε είναι: φέρτε το τηλέφωνο στο ύψος των ματιών,μην χρησιμοποιείτε τον φορητό υπολογιστή σε θέσεις που θέτουν σε κίνδυνο το σώμα σας, αλλάζετε τακτικά στάση του σώματος.
Το χρόνιο στρες από την έναρξη της πανδημίας, τα lockdowns, η κλιματική κρίση, η αύξηση του κόστους διαβίωσης και οι απειλές στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια ασφάλεια, είναι κάποια από τα γεγονότα της ζωής μας τα οποία έχουν επηρεάσει την υγεία, τόσο σωματική όσο και την ψυχική. Ας κάνουμε ότι είναι στο χέρι μας για να νιώσουμε καλύτερα, παρόλες τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Μικρά πράγματα της καθημερινότητας, που αν αλλάξουν, μπορούν με τη σειρά τους να αλλάξουν τη διάθεσή μας, ενεργοποιώντας αλυσιδωτή αντίδραση θετικών ερεθισμάτων και εν τέλει την επίτευξη της ευεξίας στη ζωή μας.
Βιβλιογραφία
Baek IH., Park EJ. ‘Digital dementia’ is on the rise. Korea JoongAng Daily. June 24, 2013. http://koreajoongangdaily.joins.com/news/article/article.aspx?aid=2973527. Accessed June 12, 2017.
Kaspersky Lab. The rise and impact of digital amnesia. 2015. https://cdn.press.kaspersky.com/files/2017/04/Digital-Amnesia-Report.pdf. Accessed June 12, 2017.
Sparrow B., Liu J., Wegner DM. Google effects on memory: cognitive consequences of having information at our fingertips. Science. 2011. August 5; 333 6043: 776- 778. 10.1126/science.1207745. [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar]
Loh KK., Kanai R. How has the Internet reshaped human cognition? Neuroscientist. 2016. October; 22 5: 506- 520. 10.1177/1073858415595005. [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar]
Hasher L., Lusitg C., Zacks RT. Inhibitory mechanisms and the control of attention. : Conway A., Jarrold C., Kane M., Miyake A., Towse J. Variation in Working Memory. New York, NY: Oxford University Press; 2007: 227- 249. [Google Scholar]
Mauri M., Cipresso P., Balgera A., Villamira M., Riva G. Why is Facebook so successful? Psychophysiological measures describe a core flow state while using Facebook. Cyberpsychol Behav Soc Netw. 2011. December 1; 14 12: 723- 731. 10.1089/cyber.2010.0377. [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar]
Carrier LM., Cheever NA., Rosen LD., Benitez S., Chang J. Multitasking across generations: multitasking choices and difficulty ratings in three generations of Americans. Comput Human Behav. 2009. March 31; 25 2: 483- 489. 10.1016/j.chb.2008.10.012. [CrossRef] [Google Scholar]